قبول برجام و محدودیت‌های تحمیلی آن در زمینه سوخت هسته ای باعث از دست دادن بخش قابل توجهی از منابع این سوخت در کشور گردید .  کشور ما به این منابع سوختی احتیاج اساسی دارد تا نیاز قطعی کشور به ۲۰ هزار مگا وات برق هسته ای را برطرف سازد .  با مطالعه متن برجام ،  متوجه ایجاد محدودیت بنیادی و مادام العمر کشور در زمینه فرآیند باز فرآوری و تحقیق و توسعه آن می شویم .

در بند ۱۸ از ضمیمه ۲ این توافق آمده است : « ایران به مدت ۱۵ سال ،  و بدون داشتن قصدی برای بعد از آن ،  وارد فعالیت های مربوط به باز فرآوری سوخت مصرف شده یا فعالیت های مربوط به تحقیق و توسعه باز فرآوری سوخت مصرف شده نخواهد شد .  مقصود از سوخت مصرف شده در این پیوست شامل تمام انواع سوختهایی است که تابش داده شده اند » .

همچنین در در بند ۱۷ ضمیمه ۲ توافق گفته شده است : « ایران تمایل دارد تمامی سوخت مصرف شده برای تمام نیروگاه های تولید برق و تحقیقاتی کنونی و آینده خود را ،  برای نگهداری یا فرآیند های بعدی ،  آنگونه که در قرار داد مربوطه ای که به موقع خود با کشور دریافت کننده  ،  مطابق با قوانین و قواعد ملی ،  منعقد خواهد شد ،  به خارج از کشور ارسال کند  » .

در مطالب ذیل به چیستی و کاربردهای باز فرآوری و محدودیت‌ هایی که برجام در این زمینه برای کشور ایجاد کرده است نگاهی می اندازیم .

باز فرآوری چیست ؟

در حدود ۵۰ سال قبل ، پژوهشگران حوزه هسته ‌ای با انجام چند سری فرایند شیمیایی دریافتند می توان از طریق  باز فرآوری پسماند سوخت نیروگاه های هسته ‌ای ، مجددا سوخت هسته‌ ای بدست آورد .  این گونه بود که ترتیب چرخه سوخت هسته ‌ای در دانش بشری ایجاد شد .  در این چرخه ، سوخت پس از استفاده ،  می تواند از طریق باز فرآوری ،  دوباره در مسیر استفاده قرار گیرد .  پلوتونیوم ( با غنای 1% ) و اورانیوم ( کمتر از 1% ) تولیدی در سوخت نیروگاه های هسته ای را می توان بازیافت نموده و با آن ۲۵ تا ۳۰ درصد سوخت نیروگاه (با غنای 4%) را تولید کرد .

مهمترین امتیاز انرژی هسته‌ ای نسبت به سایر انرژی ها ،  امکان مصرف چند باره سوخت آن می ‌باشد .  در چرخه سوخت هسته ای ،  سوخت مصرف شده را می توان پس از باز فراوری ، مجددا در در داخل قلب راکتور مصرف نمود .

اهمیت باز فرآوری چیست ؟

گفتنی است پسماند سوخت منبع مهمی برای تامین اورانیوم می باشد .  کشور کانادا دارای معادن اورانیوم با خلوص بالا می باشد .  عموما میزان اورانیوم به صورت قسمت در میلیون  ( مثل ۸۰۰ppm ) بیان می گردد ،  اما بسیار جالب است که سنگ موجود در معادن اورانیوم کانادا حدود ۲۰ درصد اورانیوم دارند .

در آینده ، فقدان یا کمبود منابع اولیه اورانیوم در جهان می تواند برای تمامی کشورهای صاحب تکنولوژی هسته‌ ای مشکل آفرین باشد . هرگونه منبعی برای تامین سوخت هسته ای می تواند برای ایران که معادن کشف شده فراوانی ندارد ، از اهمیت فوق العاده ای برخوردار باشد .

یکی دیگر از کاربردهای مهم باز فرآوری ، جداسازی پلوتونیوم موجود در پسماند سوخت است .  در کشورهای دارای تکنولوژی هسته‌ ای ، از سوخت پلوتونیوم در نیروگاه های هسته ‌ای به طور گسترده ای استفاده می شود .

عملیات باز فرآوری ، هم منبع مهمی در تامین سوخت نیروگاه ‌های هسته ‌ای می باشد و هم باعث کاهش حجم زباله های هسته ‌ای ( درحدود یک پنجم )  ونیز کاهش شدید رادیواکتیویته  آن‌ ها می شود . پیش شده است تا سال ۲۰۲۰ میلادی ، استفاده از نیروگاه های نسل چهارم هسته ای رواج پیدا نماید .  در چنین حالتی و با توجه ساختار راکتورها ،  از سوخت های مصرف شده نیروگاههای هسته ای فعلی می توان بعنوان منبع تولید سوخت نیروگاه های نسل بعدی بهره گرفت .

وضعیت جهانی باز فرآوری :

شایان ذکر است در جهان حدود ۱۱۰ هزار تن سوخت هسته ای مورد باز فرآوری قرارگرفته است . این باز فرآوری در جهان رو به رشد بوده و همه ساله مقدار بیشتری از سوخت نیروگاه ها ،  مورد باز فرآوری قرار می گیرد .  در آینده نزدیک نیز استفاده از پلوتونیوم در سوخت نیروگاه ها رو به افزایش خواهد گذاشت .

در حال حاضر باز فرآوری سوخت تنها در اروپا و آسیا به منظور تولید دوباره سوخت هسته ای انجام می گیرد اما در آمریکا ، عملیات باز فرآوری با اهداف نظامی اجرا می گردد .

دیگر کاربردهای باز فرآوری :

باز فرآوری امتیازات دیگری هم دارد از جمله آنها تولید عناصر کم یاب و مهمی می باشد که به راحتی در طبیعت یافت نمی شوند . برخی از این عناصر صرفا در راکتور هسته ای تولید می شوند و در حوزه صنعت برای آنها کاربرد های مختلفی وجود دارد .

جمع بندی مطالب عنوان شده :

به طور خلاصه می توان عنوان نمود ،  باز فرآوری سوخت هسته ای فرآیندی می باشد که قادر است از زباله‌ های هسته ای مواد ارزشمندی به وجود آورد . گفتنی است این مواد نه تنها زیان بار نیستند ، بلکه از لحاظ اقتصادی سود آور هم می باشند .  از این رو برای هر کشوری که خواهان صنعت هسته ای پویا و بادوام است وجودچنین فرآیندی بسیار لازم و ضروری است  . در آینده نزدیک شاهد ان خواهیم بود که با کاهش منابع اولیه تامین اورانیوم ، اهمیت باز فرآوری سوخت هسته ای نیز مضاعف خواهد شد .

با نگاهی به کاربرد های باز فرآوری سوخت هسته ای ،  درمی یابیم که مصارف نظامی ؛  بخش کوچکی از کاربرد های این فرآیند می باشد و این امر بهانه ای شده است که در توافق بین ایران و کشورهای ۵+۱ ،  کشورمان برای مدتی نامعلوم از دیگر کاربرد های پرشمار آن محروم بماند .  « ارنست مونیز » وزیر انرژی آمریکا با اشاره به بحث بازفرآوری ، طی مقاله ای در روزنامه واشنگتن پست چنین می نویسد  : « ایران برای آینده ای نامحدود ،  ظرفیت استخراج پلوتونیوم از سوخت مصرف شده هیچ راکتوری نخواهد داشت و نمی تواند روی چنین بازفرآوری ،  کار تحقیق و توسعه داشته باشد » .